Dziś już wiemy, że nie była ona furtą w murach miasta, jak przyjmowało się jeszcze do niedawna. Jej historia wiąże się z przybyciem Jezuitów do Lublina pod koniec XVI wieku. To oni rozebrali fragment murów miejskich i rozpoczęli budowę: kościoła (obecnie Archikatedra), szkoły (dziś budynek Archiwum Państwowego) oraz pozostałych zabudowań klasztornych (spośród nich przetrwało tylko jedno skrzydło, którym jest plebania Archikatedry). Za czasów Jezuitów w miejscu tym znajdowała się brama prowadząca na teren klasztoru, którą dopiero pod koniec XVII wieku nadbudowano na potrzeby umieszczenia w niej otrzymanego od mieszczan lubelskich dzwonu Jan. To właśnie wtedy budynek bramy klasztornej przybrał formę dzwonnicy. Pierwotna wysokość wieży do dziś jest widoczna w jej kształcie w postaci czworobocznej podstawy.
Po kasacie zakonu Jezuitów na krótko zadomowili się tu Trynitarze. Według legendy zamieszkali oni w samej wieży, stąd zaczęto ją nazywać Trynitarską. W niezmienionej formie przetrwała prawdopodobnie do początku XIX wieku, kiedy to powstała Diecezja Lubelska, a Wieża Trynitarska stała się dzwonnicą Archikatedry. Około 1819 roku nadbudowano ją do obecnej wysokości, nadając jej widoczny do dziś, neogotycki charakter. Nie jest do końca jasne, kto i dlaczego zlecił przebudowę i podwyższenie wieży w XIX wieku. Nie do końca wiadomo także, kto jest autorem nieodnalezionego do dziś projektu. Przypisuje się go Antoniemu Corazziemu, włoskiemu architektowi działającemu na ziemiach polskich w XIX wieku, który zaprojektował również przebudowę portyku Archikatedry.
W niemal niezmienionej formie budynek przetrwał aż do dziś. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku przystosowano go do potrzeb turystów, pojawiły się nowe podesty i schody. Wyjątkowa, drewniana konstrukcja nośna, widoczna po wejściu do środka, prawdopodobnie jest oryginalną konstrukcją z XVII wieku (do poziomu z makietą kościoła farnego) oraz z XIX wieku (powyżej poziomu z makietą).
Obecnie Wieża Trynitarska jest siedzibą Muzeum Archidiecezji Lubelskiej. Znajduje się tu bogata kolekcja rzeźby sakralnej. W latach 2022-2023 dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Wspieranie działań muzealnych zostały przeprowadzone dwa pierwsze etapy nowej aranżacji stałej wystawy według projektu dr Anny Skołożyńskiej-Cieciery.
Zwiedzających Wieżę Trynitarską zapraszamy do zapoznania się z tablicami informacyjnymi, które znajdują się na kolejnych kondygnacjach. Każda poświęcona jest nieco innym zagadnieniom.
Na I kondygnacji znajduje się Sala wystaw czasowych. W tym roku prezentujemy zbiory Muzeum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Znajdziemy tu liczne przykłady XIX i XX-wiecznego malarstwa, w tym pokaźny zbiór prac Wojciecha Flecka, Stanisława Noakowskiego czy Nikifora Krynickiego. Pokaz dopełniają wybrane przykłady porcelany z wiodących europejskich manufaktur oraz szkła, sreber i brązów, zaprezentowane w zabytkowych witrynach.
Wszystkich wchodzących w przestrzeń wieży powyżej kręconych schodów wita, wskazując drogę, „ożywiony” aniołek – putto, będący częścią wystawy.
Na II kondygnacji, w korytarzu obiegającym skarbiec, widzimy oś czasu będącą początkiem historycznej ścieżki zwiedzania. Została tam przedstawiona historia wieży oraz diecezji. W jednym miejscu zebrano także całą dostępną ikonografię dotyczącą Wieży Trynitarskiej. W przeszklonych wnękach umieszczono rzeźby, które są początkiem teologicznej ścieżki zwiedzania „Od narodzin w Chrystusie do spotkania w wieczności – historie rzeźbą pisane”. Całość dopełniają dwa panele dotykowe zawierające uzupełnienie historii diecezji oraz modele 3D obrazujące wygląd wieży w różnych okresach historycznych.
Wnętrze skarbca zostało przeznaczone na niewielką salą multimedialną. Na dużym ekranie prezentowana jest animacja, oparta na jednej z najbardziej znanych lubelskich legend „Sen Leszka Czarnego”, mówiącej o początkach lubelskiej fary. Znajdują się tu również dwie gabloty, w których umieszczono rzeźby nieznanych świętych, poddane wcześniej pracom renowacyjnym, oraz dwie znacznej wielkości rzeźby biskupów, również nieznanych. Eksponaty te można było wcześniej oglądać w Muzeum 200-lecia Archidiecezji Lubelskiej. Na szczególną uwagę zasługuje prezentowany w gablocie XVII-wieczny gobelin po pracach konserwatorsko-restauratorskich.
III kondygnacja kieruje naszą uwagę na historię nieistniejącej od XIX wieku fary pw. św. Michała Archanioła, ufundowanej – jak głosi legenda, z którą można się zapoznać poziom niżej – przez Leszka Czarnego, jako votum wdzięczności za pokonanie Jaćwingów. Znajduje się tu również makieta prezentująca wyobrażony na podstawie opisów i ikonografii wygląd kościoła farnego z zaznaczonymi różnymi kolorami etapami jego rozbudowy. Zainteresowanie wzbudza także trumna egzekwialna, używana symbolicznie podczas nabożeństw za zmarłych, umieszczona na katafalku w formie gęsi, będących symbolem dobrej śmierci.
IV kondygnacja to piętro dźwięków. Znajdują się tu instrumenty używane dawniej w liturgii (trąby i kotły) oraz trzy dzwony, w tym dwa czynne (Maria, własność parafii katedralnej, i Michał, najstarszy dzwon z fary). Wzrok przykuwają również kotły wojenne z XVII i XVIII wieku, ze Szczebrzeszyna i Uchań. Dzięki stowarzyszeniu Anthill pojawił się tu panel dotykowy z animacjami lubelskich legend.
V kondygnacja stanowi rodzaj antresoli, przy której eksponowane są figury Chrystusa Zmartwychwstałego. Są to głównie rzeźby o charakterze ludowym. Uwagę szczególnie zwraca umieszczona naprzeciwko schodów barokowa sylwetka Chrystusa z XVIII wieku, pochodząca ze Szczebrzeszyna. Figury Chrystusa Zmartwychwstałego do dnia dzisiejszego ustawiane są w kościołach w okresie wielkanocnym.
Wyżej powinno być już tylko niebo, ale zmęczony człowiek potrzebuje przecież odpoczynku. Przed samym wejściem w przestrzeń rozciągającą się nad Lublinem znajduje się więc niewielka kawiarenka turystyczna. Na tegorocznej wystawie pod samym niebem prezentujemy fotografie autorstwa Elżbiety Dziuk.
Wieża Trynitarska jest nieco bajkową przestrzenią, przypominającą stare, zakurzone strychy kościelne, które posiadają pełen zagadek klimat. Charakter ekspozycji nie jest ściśle naukowy, co wynika z faktu, że od czasu, gdy dyrektorem Muzeum przestał być ks. Andrzej Pikulski, jego charakter został zmieniony z placówki naukowej na konserwatorską. Jako jedno z nielicznych prywatnych muzeów, nie otrzymujące państwowych subwencji nie miało możliwości sprostać wyzwaniom finansowym niekomercyjnej instytucji. Jego profil jest także efektem wielu wieków trudnej historii obszaru Archidiecezji Lubelskiej. Muzeum jest jak feniks odradzający się z popiołów. Pozwólmy mu zachwycić nas swoim kolejnym odrodzeniem. A tych z Państwa, którzy mogą służyć swoją wiedzą, pasją, czasem i zainteresowania zapraszamy do współpracy przy inwentaryzacji i naukowym opracowaniu zbiorów.
